Nieodbudowany. Spór o Zamek Królewski w Warszawie 1945–1971

„Powojenna odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie miała się zacząć zaraz po wyparciu Niemców z miasta, niemal równocześnie z powrotami mieszkańców do swoich mieszkań lub miejsc po ich domach. Wbrew wielkim oczekiwaniom doszło do tego dopiero 25 lat później. Przez cały ten czas toczyły się publiczne dyskusje o kształcie budowli, namiętne spory, kto i w jaki sposób ma prowadzić budowę, a w przerwach zapadała długotrwała, złowróżbna cisza, która oznaczała zaniechanie prac. Zamiast działań pojawiały się zapewnienia, że Zamek nigdy nie powstanie. Pierwszy sekretarz partii komunistycznej Władysław Gomułka miał opinię wroga Zamku i publicznie nie dopuszczał myśli o odbudowie. Uważał go za symbol rozpasania i zguby kraju. Tymczasem dla milionów Polaków królewska siedziba pozostawała ważnym, wciąż pamiętanym znakiem niepodległości i wspólnej wielkiej historii. Ten podziemny nurt opinii, ujawniający się w prywatnych rozmowach i demonstrowanych postawach, objawiający się spontanicznie przy wielu okazjach, na rocznicowych akademiach, podczas wieców i spotkań przedwyborczych, w półoficjalnych rozmowach gabinetowych i w publicznych apelach, kiedy można było się „wychylić”, doprowadził w końcu do decyzji o odbudowie. Zgodę władz ogłoszono 21 stycznia 1971 r. Inicjatywa została natychmiast podjęta, najpierw przez grono muzealników, architektów i historyków skupione wokół Stanisława Lorentza, a zaraz potem przez miliony Polaków w kraju i za granicą, którzy poparli tę ideę słowem, czynem i wsparciem finansowym. Wielka narodowa mobilizacja doprowadziła do powrotu majestatycznego gmachu na wysoką wiślaną skarpę. Zamek Królewski wrócił i trwa niezmiennie, ukazując majestat Rzeczypospolitej", prof. dr hab. Wojciech Fałkowski